معرفی زرشک و فواید و مضرات آن

زرشک در بین غذای ایرانیان کاربرد زیادی دارد. در این مقاله با خواص و اثرات پزشکی این گیاه آشنا خواهید شد. ...

زرشک درختچه خارداری است که کاربردهای پزشکی آن سابقه‌ای طولانی دارد. زرشک به شکل مربا، ترشک، ژله، شربت و مواد تشکیل‌دهنده غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

در طب، زرشک برای درمان مالاریا، سرفه، تب، اسهال، نقرس، آرتروز، کمردرد، سرطان و بسیاری بیماری‌های دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

زرشک اگر به مقدار زیادی مصرف شود، ممکن است مسمومیت ایجاد کرده و موجب شوک، خونریزی بینی، اسهال و آسیب کلیه شود. 

زرشک در حیات وحش رشد می‌کند اما به عنوان گیاه باغچه‌ای نیز محبوبیت زیادی دارد و برخی جاها به علت شاخه‌های خاردار و سیمی‌اش به عنوان حصار یا پرچین گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. زرشک در طب سنتی سال‌های زیادی برای درمان اختلالات کبد و کیسه صفرا مورد استفاده بوده است. 

درختچه زرشک تا ارتفاع 4 متر رشد می‌کند. برگ‌های زرشک شکل‌های متنوعی داشته و حدود 2 تا 5 سانتیمتر طول دارند. برگ‌های اولیه خارهای سه پنجه‌ای دارد درحالی‌که برگ‌های ثانویه بیضی شکل بوده و با خارهای سه شاخه در برگرفته‌شده‌اند. گل‌های زرشک به رنگ زرد روشن هستند که فروردین تا خرداد شکوفه می‌کنند. قطر گل‌ها حدود 4 تا 6 میلی‌متر است و خوشه‌های 3 تا 6 سانتیمتری تولید می‌کند. زرشک میوه‌های قرمز خوردنی تولید می‌کند که بیضوی بوده و 7 تا 10 سانتیمتر طول و 3 تا 5 میلی‌متر قطر دارند. میوه‌های زرشک بسیارترش هستند و اواخر تابستان یا پاییز می‌رسند. میوه زرشک سرشار از ویتامین ث است. 

 

مواد تشکیل‌دهنده زرشک

 

مواد تشکیل‌دهنده فعال زرشک بربرین است. بربرین آلکالوئید بلورین قرمزی است که خاصیت ضد میکروبی، ضد التهابی، مخدر، کم کننده فشارخون و ضد تشنج دارد. ترکیبات دیگر زرشک به صورت زیر است:

• آلبومین

• بربامین

• اسیدسیتریک

• چربی

• صمغ

• اسید مالیک

• مواد آلکالوئید دیگر

• اکسیاکانتین

• رزین

• تانن

• موم

• نشاسته

 

استفاده از زرشک در طب سنتی

 

زرشک در طب سنتی به فواید زیر شناخته شده است (مطالعات علمی و پزشکی قابل‌توجهی بر روی این خواص زرشک انجام نشده است):

• عصاره زرشک به عنوان مقوی تلخ برای درمان تب (تب بر) و درمان ضد تشنج استفاده می‌شود.

• عصاره زرشک در هموپاتی برای درمان اختلالات گوارشی از جمله اسهال کاربرد دارد.

• زرشک به خواص ضد انگلی و ضد باکتریایی شناخته شده است و برای درمان مالاریا و عفونت‌های انگلی دیگر استفاده می‌شود

• زرشک برای درمان سرفه، وبا، و عفونت‌های پوستی استفاده می‌شود.

• زرشک برای درمان سرطان و سل مورد مطالعه است.

• زرشک برای درمان کمردرد، درد سیاتیک، بواسیر، آرتروز، نقرس و بزرگی طحال مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• زرشک می‌تواند فشارخون را کاهش داده و برای پر فشاری خون مفید است.

• اعتقاد بر این است که زرشک بیماری‌های مرتبط با کلیه را درمان می‌کند.

 

زرشک: دسترسی، دوز و کاربردهای آن

 

میوه‌های زرشک به عنوان مربا، ژله و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

تنتور زرشک، 2 تا 3 میلی‌لیتر سه بار در روز مصرف می‌شود.

چای زرشک را می‌توان با استفاده از 2 تا 4 گرم زرشک خشک در یک فنجان آب جوش آماده کرد و دو تا سه بار در روز مصرف نمود.

کپسولهای زرشک به عنوان مکمل مطابق دستور مصرف می‌شود.

پماد زرشک با 10% عصاره زرشک آماده‌شده و سه بار در روز بر روی پوست استعمال می‌شود

 

احتیاط‌ها و عوارض مصرف زرشک

عصاره زرشک که از برگ‌ها و پوست آن گرفته شده است، ممکن است در صورتی که زیاد مصرف شود مسمومیت ایجاد کند. دوز زیاد زرشک ممکن است موجب شوک، خونریزی بینی، تهوع، استفراغ، کاهش فشارخون، دشواری تنفس، کاهش ضربان قلب و آسیب بالقوه به کلیه شود. 

عصاره گیاهی زرشک را بدون نظارت پزشک نباید به کودکان بدهید. مصرف عصاره گیاهی زرشک در دوران بارداری شیردهی نیز توصیه نمی‌شود. 

زرشک برای مصرف بلندمدت به علت خطر بالقوه مسمومیت توصیه نمی‌شود و نظارت پزشکی لازم است. 

 

تداخل‌های دارویی

 

زرشک یک داروی گیاهی قوی است و تداخل آن با داروهای شیمیایی و یا گیاهی دیگر کامل مشخص نیست اما در موارد زیر نباید همزمان زرشک مصرف کرد: 

آنتی بیوتیکها- زرشک ممکن است با آنتی بیوتیک تداخل ایجاد کرده و تأثیر آن را کاهش دهد.

ضد انعقادها (رقیق‌کننده خون) – زرشک ممکن است کارایی داروهای رقیق‌کننده خون را کاهش دهد. 

آنتی هیستامین‌ها- زرشک ممکن است تأثیر آنتی هیستامین‌ها را افزایش دهد.

داروی فشارخون- زرشک تأثیر کاهش‌دهنده فشارخون داشته و ممکن است تأثیر این داروها را افزایش دهد 

دیورتیکها- زرشک ممکن است تأثیر این داروها را افزایش دهد 

داروهای دیابت - زرشک ممکن است قند خون را کاهش داده و تأثیر این داروها را تشدید کند.  

 

نتایج مطالعات و تحقیقات در مورد زرشک

بربرین berberine

در مطالعات آزمایشگاهی مرکز پزشکی دانشگاه مریلند بر روی حیوانات و لوله‌های آزمایشگاه، مشخص شده است که زرشک حاوی ماده شیمیایی بربرین است که خواص ضد التهابی، کاهش فشارخون، و مخدری دارد. بربرین به کنترل تشنج کمک کرده و قادر است باکتری‌ها و انگل‌ها را نابود کند. این ترکیب عملکرد ایمنی را تقویت می‌نماید و ممکن است با تأثیر بر آرام کردن عضلاتی که روده‌ها را پوشش می‌دهند، به بهبود گوارش و تخفیف درد شکم نیز کمک نماید. مرکز پزشکی دانشگاه مریلند توصیه می‌کند پیش از مصرف زرشک با پزشک خود مشورت کنید. 

 

تقویت قلب

مطالعه‌ای که در Circulation Journal در سال 2012 منتشر شد گزارش کرد که بربامین (ترکیب فعال موجود در زرشک) از قلب در مقابل آسیب ایسکمی (کم‌خونی موضعی) و خون‌رسانی مجدد محافظت می‌کند (در این وضعیت به علت بازگشت جریان خون به بافت، پس از کمبود اکسیژن، آسیب بافتی اتفاق می‌افتد). بربامین این کار را با تنظیم غلظت یون‌های کلسیم داخل سلول‌ها و جلوگیری از فعالیت پروتئینی به نام کالپین ( calpain) که نقش بسیار مهمی در نارسایی قلب ایفا می‌کند، انجام می‌دهد. به علاوه در مطالعه‌ای که در Journal of Cardiovascular Pharmacology در سال 2011 منتشر شد مشخص شد که بربامین انقباض عضلات قلب را با افزایش حساسیت سلول‌ها به کلسیم (ماده معدنی که انقباض عضلات را تنظیم می‌کند) تقویت می‌کند . 

 

 

مدیریت قند خون

در مطالعه‌ای که در جولای 2012 منتشر شد گزارش شد که زرشک، در مقابل دیابت نوع 2 از بدن محافظت می‌کند. محققان این مطالعه از شرکت‌کنندگان خواسته بودند که به مدت نود روز برنامه غذایی حاوی زرشک و خار مریم (Silybum marianum) مصرف کنند. نتایج نشان داد که تری گلیسیریدها و کلسترول لیپوپروتئین کم چگال (ال دی ال) و کلسترول کلی کاهش‌یافته و میزان انسولین ناشتا (بالاتر بودن مقدار انسولین ناشتا نشانه مقاومت به انسولین و دیابت است) و هموگلوبین گلیکوزیله ( آزمایش خونی که میزان قند خون متوسط فرد را به مدت دو تا سه ماه پیش از آزمایش نشان می‌دهد) نیز کاهش یافته بود. چنین نتیجه‌گیری شد که زرشک اگر با خار مریم مصرف شود به تثبیت سطح قند خون و درمان دیابت کمک می‌کند 

 

محافظت از کبد

مطالعه‌ای در جولای 2012 در International Journal of Molecular Sciences منتشر شد که نشان داد زرشک خاصیت محافظت از کبد دارد. در این مطالعه حیوانی، پیش درمان با زرشک، آسیب کبد و دی‌ان‌ای را کاهش داده و میزان طبیعی آنزیمهای آنتی اکسیدانی را حفظ کرده و از آسیب کبدی ناشی از ماده شیمیایی سمی به نام تتراکلرید کربن جلوگیری کرد. مطالعات بیشتری برای تأیید این نتایج لازم است. 

 

درمان اسهال

طبق گزارش مرکز پزشکی دانشگاه مریلند، زرشک می‌تواند به درمان اسهال از جمله اسهال مسافر و اسهال ایجادشده توسط مسمومیت غذایی کمک کند. چند مطالعه نشان داده‌اند که زرشک علائم را سریع‌تر از آنتی بیوتیکها آرام می‌کند که احتمالاً به علت خاصیت قابض آن است. با این حال آنتی بیوتیکها ممکن است در حذف باکتری‌های روده قدرتمندتر از زرشک باشند. چون اسهال باکتریایی ممکن است پیامدهای جدی داشته باشد توصیه می‌شود زرشک همراه با درمان آنتی بیوتیکی استاندارد مصرف شود. همچنین مصرف زرشک با آنتی بیوتیکها ممکن است کارایی آنتی بیوتیکها را کاهش دهد بنابراین پیش از ترکیب این دو با پزشک صحبت کنید.  

 

درمان عفونت و اختلالات پوستی

مرکز پزشکی دانشگاه مریلند بیان می‌دارد زرشک برای آرام کردن التهاب و عفونت گوارشی، تنفسی، و دستگاه ادراری استفاده می‌شود. این داروی گیاهی برای رفع عفونت‌های قارچی پوست یا واژن نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. عصاره زرشک ممکن است به آرام کردن علائم وضعیت‌های خاص پوستی مانند آکنه و پسوریازیس مفید باشد. اگر چه تحقیقات بیشتری برای تأیید این فواید باید انجام شود.